Kolega Andrzej SP6GVU podrzucił nam następującego linka z dokumentami CIA (tak, tej CIA!) zawierającymi raport operacyjny na temat działalności Polskiego Radia w latach 1948-49, w tym na ziemiach nam bliskich, we Wrocławiu:
www.cia.gov/library/readingroom/docs/CIA-RDP82-00457R009100020002-1.pdf
Dokument jest, jak na CIA przystało, w języku angielskim. Dla zainteresowancyh Kolegów poniżej zamieszczamy nasze szybkie tłumaczenie na język „lepiej czytający się”. Zapewne techniczne słownictwo, jak i nomenklatura dotycząca ówczesnego podziału władzy mogą nie odpowiadać rzeczywistości, ale mamy nadzieję że sens dokumentu pozostaje czytelny.
Sprzedaż odbiorników radiowych przez oddziały Polskiego Radia w 1948 i 1949
- W dwuletnim okresie od 1948 do 1949 roku Polskie Radio rozpoczęło program dystrybcji w kraju odbiorników radiowych. Po dwóch latach program całkowicie zarzucono, a wysiłki skoncentrowano wyłącznie na nadawaniu komunikatów za pomocą sieci przewodowej i głośników. Sprzedaż odbiorników radiowych obywatelom rozpoczęła się pod koniec 1948 roku. W tym czasie Polskie Radio importowało znaczą część odbiorników z Czechosłowacji (Tesla-Rytmus, 4 lampowe odbiorniki wykorzystujące lampy serii U); niektóre pozyskano z Niemiec jako reparacje, głównie marki Philips. Pozostałą część stanowiły konstrukcje krajowe – Pionier oraz Aga – ten drugi model wytwarzany był w Dzierżoniowie i Warszawie. Ze względu na duży popyt na radia, Polskie Radio zorganizowało specjalne wydziały, zwane wydziałami handlowymi, w swoich komórkach regionalnych, których zadaniem była sprzedaż odbiorników. Wydziały handlowe prowadziły sprzedaż odbiorników, lamp, „opon” (membran głośnikowych ?), a w okresie późniejszym zajmowały się również naprawą sprzętu.
- Początkowo radia sprzedawano wszystkim obywatelom, pod warunkiem dostępności urządzeń w sprzedaży. Zazwyczaj popyt na radia, pomimo wysokich cen, był wyższy niż podaż. Wydziały handlowe organizowały sprzedaże przedpłatowe, obejmujące okresy od trzech do dzieisęciu miesięcy, co również przyczyniło się do zwiększonego popytu na odbiorniki radiowe. W 1949 koszt radia Tesla-Rytmus wynosił 16 000 złotych, Philips-Philette – 21 000 złotych a Agi (prod. krajowej) – 36 000 złotych.
- W 1950 ceny odbiorników wzrosły; na przykład, krajowa Aga kosztowała 42 000 złotych. 1 stycznia 1950 zlikwidowano wydziały handlowe po półtorarocznym okresie działania. Najwyraźniej dystrybucja odbiorników nie osiągała celów postawionych przez reżim. Decyzją władz najwyższych Polskiego Radia, po połowie 1949 roku obiorniki radiowe sprzedawano jedynie za rekomendacją Komitetów Wojewódzkich Partii Komunistycznej, zazwyczaj funkcjonariuszom UB. Ponadto, pod koniec swojej działalności wydziały handlowe importowały z Czechosłowacji dwuzakresowe radia Tesla-Rytmus pozbawione możliwości odbioru fal krótkich, zatem odbiór stacji BBC oraz Głosu Ameryki był niemożliwy. Po likwidacji działów handlowych pozostałe na składzie odbiorniki przekazano klubom społecznym i związkom pracowniczym.
- Od tego czasu dystrybucją odbiorników radiowych zajmowało się przedsiębiorstwo krajowe – Centrala Handlowa Przemysłu Elektrotechnicznego (CHPE). Jedynymi odbiornikami pozostałymi w handlu były dwuzakresowe Tesle oraz trzyzakresowe Aga i Pionier, których ceny wzrosły o 20 do 30 procent. Zakupy przedpłatowe, które dotychczas umożliwiały zakup odbiornika szerokiemu ogółowi, zostały wstrzymane.
- W chwili obecnej niedostatek na rynku części radiowych staje się coraz bardziej widoczny. Jest on specjalnie powodowany przez reżim, aby wyeliminować „wolnych słuchaczy” radia, a także aby wymienić system głośników podłączonych do radiowych stacji przekaźnikowych. (??)
- Po 1 stycznia 1950 Dział Naprawy Odbiorników (DNO), część działu handlowego, został włączony do nowopowstałego Państwowego Przedsiębiorstwa Radiofonizacji Kraju (PPRK). Inne działy zostały całkowicie zlikwidowane. Byłe DNO stało się teraz SOR (Stacją Obsługi Radioodbiorników). Od tego czasu SOR był niemalże wyłącznie odpowiedzialny za naprawy radiowych stacji przekaźnikowych, systemów komunikacji publicznej, [sprzętu w] pokojach klubowych itp. Jako zasadę przyjęto „niedobór materiałów i części” dla prywatnych właścicieli radiowych, z wyłączeniem przypadków rekomendowanych przez Partię lub inne „wpływy”.
Ogólne informacje techniczne o stacji nadawczej Polskiego Radia we Wrocławiu
- Obecny nadajnik stacji radiowej we Wrocławiu ma moc 50 kilowatów. Został zainstalowany na jesieni 1948 w poniemieckiej stacji nadawczej w Żórawinie (Zorawin), wiosce leżącej 15 km na południe od Wrocławia. Nadajnik został zakupiony na wiosnę 1948 od RCA w USA za 130 000 dolarów. Ten chłodzony powietrzem nadajnik był w owym czasie jednym z najnowszych modeli w Ameryce.
- Nadajnik zainstalowano w stacji nadawczej w Żórawinie w ciągu trzech miesięcy od lipca do września 1948. Prace instalacyjne zostały wykonane przez specjalny zespół techników i inżynierów w liczbie około 20 osób, pochodzących z Zarządu Głównego w Warszawie. Prace nadzorował Bolesłw Farfas (niepartyjny), zdolny młody inżynier urodzony w 1918 roku, piastujący stanowisko dyrektora technicznego wrocławskiej stacji nadawczej. Zarząd Główny podkreślał wagę szybkiej instalacji i uruchomienia nadajnika. Znaczącym jest, że stacja wrocławska była pierwszą, którą wyposażono w nowoczesny sprzęd nadawczy o dużej mocy w czasie, gdy inne stacje nadawcze, w tym Warszawa, pozostawały daleko w tyle. Powodem tego były następujące czynniki:
- nie licząc Szczecina, stacja wrocławska była umieszczona dalej na zachód niż wszystkie inne polskie stacje;
- stacja wrocławska w Żórawinie dysponowała anteną o wysokości 142 metrów, co stanowiło dużą wartość techniczną; była całkowicie drewniana i nie została zniszczona w czasie wojny; Szczecin nie posiadał takich warunków technicznych.
- Celem reżimu było rozbudowanie zasięgu swojej propagandy tak dalego na zachód jak to możliwe; z tego względu wybrano Wrocław. Fakt obecności Bieruta oraz innych członków administracji na ceremoni oddania do użytku stacji radiowej w październiku 1948 roku wstazuje na dużą wagę, jaką reżim przywiązywał do tej rozgłośni. To tutaj Bierut wygłosił swoją sławną mowę, w której przewidział „wielką kulturalną ofensywę, którą wkrótce rozpocznie władza.”
- Pierwsze transmisje wykazały, że stacja wrocławska ze swoim 50 kilowatowym nadajnikiem miała wystarczającą moc, by pokryć zasięgiem całą Europę. Badania przeprowadzone przez Polskie Radio potwierdziły, że stacja wrocławska była słyszana bez zakłóceń w całej Europie Zachodniej. Dodatkowo Polskie Radio otrzymało listy świadczące o tym, że stacja jest słyszalna w Turcji, Palestynie, Egipcie, Ameryce Północnej, a nawet w Australii. Oczywiście w przypadku tych ostatnich krajów odbiór stacji wrocławskiej był możliwy tylko w wyjątkowo sprzyjających warunkach i przy użyciu efektywnych odbiorników.
- Wyposażenie wrocławskiej stacji jest jednym z najnowocześniejszych w Polsce. Częściowo uratowany sprzęt wzmacniający został w znacznej części zreperowany i ponownie uruchomiony w okresie od 1946 do 1950 roku. Postępy były wolne ze względu na niedobory materiałowe i brak ekspertów. Większość prac została wykonana przez pracowników pionu technicznego pod kierunkiem inż. Fafary.
- W 1946 nadajnik wrocławski posiadał jedno studio wzmacniaczowe, jedno studio wieloosobowe (?), jedno dla muzyki kameralnej i recitali pianistycznych, oraz jedno dla indywidualnej pracy lektorskiej. Pod koniec 1950 stacja dysponowała dwoma studiami wzmaczowymi (drugie utrzymywano w gotowości na wypadek awarii pierwszego), dwoma studiami wieloosobowymi, jednym studiem muzycznym, jednym lektorskim, jednym dużym studiem koncertowym (przebudowanym z hali 15×15 m, o pojemności 500 miejsc siedzących, wyposażonych w najlepsze w Polsce organy koncertowe o ponad 4000 piszczałek), oraz jeden pokój kontrolny, podzielony na trzy działy, gdzie powstawały dźwiękowe efekty specjalne.
- Programy stacji w Warszawie są przesyłane do Wrocławia przez specjalne tory modulacyjne wynajęte na stałe przez Polskie Radio od Ministerstwa Poczty i Telegrafu. Stacja wrocławska jest połączona z warszawską za pomocą dwóch par kabli, jedena z nich jest utrzymywana jako zapas. Dotychczas działanie tych kabli nie jest takie, jak przewidywano. Występowały częste przerwy w programach, powodowane problemami technicznymi. Kable są prowadzone drogą okrężną przez Poznań. W 1950 Polskie Radio wystąpiło do Ministerstwa Poczty i Telegrafu z prośbą o pozwolenie na poprowadzenie specjalnych torów modulacyjnych pomiędzy Wrocławiem a Warszawą po najkrótszej drodze. Ta inwestycja została przewidziana w Planie Sześcioletnim. Obecne tory modulacyjne wychodzące z pokoju wzmacniaczy stacji radiowej łączą się z kablami telefonicznymi Urzędu Pocztowego na ul.Krasińskiego we Wrocławiu, gdzie sygnał jest wzmacniany i przekazywany do Warszawy za pośrednictwem kabli telefonicznych.
- Wrocławska stacja radiowa dysponuje jedną ciężarówką GMC, wyposażoną w sprzęt radiowy dla transmisji mobilnej i nagrań w terenie. Ciężarówkę przyznał w 1948 Zarząd Główny Polskiego Radia w Warszawie. Dział techniczny stacji wrocławskiej wyposażył pojazd w sprzęt nadawczy w przeciągu sześciu miesięcy. Sprzęt ten obejmuje dwa magnetofony do nagrań na taśmach magnetycznych, wzmacniacze i mikrofony do bezpośredniego nadawania przy pomocy kabli telefoniczncyh oraz dwa 20 watowe głośniki zainstalowane na dachu. Ciężarówka jest wykorzystywana do rozpowszechniania propagandy reżimowej w miastach i miasteczkach przy takich okazjach jak Święto Majowe, rocznice rewolucji bolszewickiej itp.
- Przynajmniej 90 procent wiadomości z terenu jest przepisywanych z nagrań na taśmie magnetycznej. Transmisje „na żywo” mają miejsce rzadko i tylko w wyjątkowych okolicznościach.
- Nagrań dokonuje się w następujący sposób: załoga programowa i techniczna, składająca się z jednego lub dwóch spikerów i techników radiowych przybywa na miejsce ciężarówką. Wiadomości są nagrywane na magnetofonie. Zawsze zużywana jest większa ilość taśmy, niż jest wymagana; na przykład dla 15 minutowej audycji nakręca się 30 do 40 minut taśmy, a w wyjątkowo ważnych okazjach – 60 do 90 minut. Dla samej audycji wykorzystuje się jedynie te części, które są użyteczne do celów propagandowych; pozostała część jest bądź kasowana, bądź wycinana.
- Polskie Radio boryka się z dużymi trudnościami przy zakupie magnetofonów i taśm. Żadne z państw satelickich nie produkuje tego typu sprzętu. Po wykorzystaniu byłych zapasów niemieckich Polskie Radio było zmuszone do zakupu tych przedmiotów na Zachodzie. Na początku 1950 porozumienie handlowe z Niemcami Zachodnimi zostało zerwane. Gdyby tak się nie stało, wszystkie stacje nadawcze w Polsce miały zostać wyposażone w nowe magnetofony. W związku z tym, latem 1950 Biuro Centralne Polskiego Radia wystosowało notę do wszystkich wydziałów, aby magnetofony i taśmy były wykorzystywane z wyjątkową uwagą, gdyż Polska została zmuszona do zakupu taśm za granicą i do płacenia w wekslach dolarowych. Taśmy produkowane w Berlinie Wschodnim okazały się być tak niskiej jakości, że musiano je wycofać z użycia. Taśmy i sprzęt magnetofonowy to jeden z najsłabszych punktów systemu nadawczego w Polsce; magnetofony są ciągle przeciążone a duże ilości taśmy są niszczone z konieczności. Jeżeli Polskie Radio nie będzie w stanie dotrzeć do nowych zagranicznych źródeł dostaw tego wyposażenia, należy oczekiwać poważnych zakłóceń w jego działaniach radiowych w najbliższym czasie.
Kontrola Partii Komunistycznej (PZPR) nad Polskim Radiem
- Od samego początku swojego powojennego istnienia, Polskie Radio odczuwało silny wpływ Partii Komunistycznej. Do początku 1949 Polskie Radio stało się wyłącznie instrumentem propagandowym Partii. Wszystkie kluczowe pozycjie zostały zajęte przez sprawdzonych i zaufanych członków partii. Obecnie jedynie młodzi członkowie partii są wyznaczani na kierownicze pozycje. Na przykład Jan Pierzkała, urodzony w 1920 na Górnym Śląsku, został wyznaczony wiosną 1950 na dyrektora regionalnego we Wrocławiu. W 1950 Andrzej Walałek, urodzony w 1928, został mianowany kierownikiem sekcji informacji politycznej.
- Kontrola PZPR nie ogranicza się do wyznaczania zaufanych ludzi na kluczowe pozycje. Partia systematycznie kontroluje działalność Polskiego Radia. Działalność rozgłośni wrocławskiej jest sprawdzana przez WK PZPR. Inne stacje regionalne podlegają odpowiednim regionom KW, z wyłączeniem rozgłośni w Warszawie, kontrolowanej przez KC PZPR. W celu nadzoru nad działalnością radia w KW ustanowiono specjalną sekcję radiową. Orchon, „instruktor radiowy”, sprawuje zarząd nad sekcją radiową wrocławskiego KW. Sekcja ta podlega Działowi Propagandy KW. Każdego miesiąca w KW odbywa się posiedzenie, podczas którego Partia przedstawia plan transmisyjny na kolejny miesiąc. Na tych spotkaniach są obecni dyrektor regionalny, kierownik kadr, kierownicy sekcji programowych Polskiego Radia, oraz zekretarz POP (Podstwowej Organizacji Partyjnej). Dyskutowane są nie tylko sprawy programowe i propagandowe, ale również kadrowe, organizacyjne i techniczne. Funkcja przedstwicieli kierownictwa Polskiego Radia jest ograniaczana w trakcie tych spotkań do prezentowania raportów za ubiegły miesiąc i konstruktywnych pomysłów na przyszłe plany. Podstawową działalność organów zarządzających Polskim Radiem stanowi staranie o możliwie dokładne wypełnienie dyrektyw Partii. Błędy w wykonaniu dyrektyw są bezwzględnie karane, a co cięższe przewinienia powodują zwolnienie lub przeniesienie.
- PZPR jest główną siłą sprawczą stojącą za powstawaniem nowych programów radiowych. PZPR jest przede wszystkim zainteresowana audycjami propagandowymi, takimi jak wiadomości z procesów sądowych, kongresów pokoju itp. Każda ważna audycja tego rodzaju jest nagrywana na taśmie i edytowana przez przedstawiciela KW. W przypadku specjalnie ważnych audycji Polskie Radio wysyła specjalistów z Warszawy. Na przykład zimą 1949/50 podczas procesu „szpiegowskiego” prowadzonego we wrocławskim Konsulacie Francuskim, do pracy oddelegowano specjalny wóz transmisyjny z Warszawy, pomimo że wóz stacji wrocławskiej nie był w tym czasie w użyciu.
- Kontrola partyjna nie ogranicza się do audycji politycznych i propagandowych. W programach muzycznych wykryto, że oferuje się zbyt mało muzyki rosyjskiej. Wiosną i latem 1950 Jan Oćwieja, niepartyjny dyrektor Chóru Radia Wrocław, oraz Tadeusz Seredyński, niepartyjny dyrektor orkiestry Wrocławskiego Radia zostali skrytykowani za zły dobór repertuaru, nieodpowiednie akcentowanie sowieckiej muzyki i piosenki i przyjmowanie „podejrzanych elementów reakcyjnych” do chóru. Proces, prowadzony przez komitet wykonawczy POP, trwał przez dwa lub trzy miesiące.
- Między Zarządem Głównym Polskiego Radia w Warszawie i KW PZPR we Wrocławiu wynikało wiele dyskusji. Wszystkie one wynikały z różnic w interpretacji regulacji KC PZPR odnośnie propagandy radiowej. Dyskusje te, z zasady, rozstrzygał KC. W okresie 1947-49 rozstrzygnięcia zapadały zazwyczaj na korzyść Polskiego Radia, ale w okresie 1949-50 rozstrzygnięcia faworyzowały stronę partyjną. Na skutek interwencji KW Zarząd Główny wprowadził znaczące czystki i „reorganizacje” we wrocławskiej rozgłośni.
Ogólne informacje na temat Polskiego Radia na wiosnę 1950 oraz stworzenia dwóch niezależnych przedsiębiorstw: Państwowe Przedsiębiorstwo (PP) Polskie Radio oraz PPRK (Państwowe Przedsiębiorstwo Radiofonizacji Kraju).
- Szybki rozwój radia w latach 1948-49 wymagał znaczącej reorganizacji w PP Polskie Radio, aby umożliwić równomierne rozprzestrzenianie się radia. W 1949 Sejm przyjął nowe prawo, na podstawie którego powstał 1 stycznia 1950 roku Centralny Urząd Radiotelefonii (CUR). Siedzibą główną CUR stała się Warszawa i znalazł się on bezpośrednio pod jurystykcją Prezydium Rady Ministrów. Dwa nowe niezależne przedsiębiorstwa, PP Polskie Radio oraz PPRK przeszły pod kontrolę CUR. Na skutek ciasnych powiązań organizacyjnych, ekonomicznych i finansowych nowe przedsiębiorstwa nie mogły od razu funkcjonować niezależnie. Pomiędzy 1 stycznia a 31 marca 1950 stopniowo rozdzielono obszary funkcjonowania obu przedsiębiorstw. Własność ruchoma i nieruchomości byłego Polskiego Radia rozdzielono jak następuje:
- PP Polskie Radio otrzymało wszystkie nieruchomości (budynki i ziemię) wraz z nadawczym wyposażeniem technicznym;
- Pojazdy samochodowe rozdzielono pomiędzy PP Polskie Radio i PPKR w stosunku mniej więcej 1/3 do 2/3. Niemal wszystkie pojazdy z wyposażeniem transmisyjnym i pojazdy pasażerskie trafiły do PP Polskie Radio. PP Polskie Radio we Wrocławiu otrzymało jedną osobową Skodę Tudor, jeden wóz transmisyjny GMC i jeden pojazd Dodge kombi (w stanie niemal niezdolnym do użycia). PPRK otrzymało 3 trzytonowe ciężarówki GMC, jedną półtoratonową marki GMC, jedną marki Zis (stary model) i jedno Dodge kombi.
- Biura PPRK mogą być rozmieszczone w stacjach nadawczych należących do PP Polskie Radio, posiadających wolne miejsca biurowe, w drodze opłat za użytkowanie przestrzeni przez PPRK na rzecz PP Polskie Radio.
Stan organizacyjny PP Polskie Radio na koniec 1950
- Zarząd Główny PP Polskie Radio posiada wiele departamentów w celu maksymalnej centralizacji wszystkich działań radiowych w Polsce. Departament programowy jest najbardziej rozwiniętym i posiada następujące sekcje:
- informacji politycznej,
- literatury i nauki,
- propagandy,
- zagraniczna (w tym monitorowanie transmisji z Europy Zachodniej i Ameryki),
- sportowa,
- edukacyjna i audycji dziecięcych,
- kontroli zgodności programowej,
- muzyczna,
- regionalnych stacji nadawczych.
Departament techniczny posiada następujące sekcje:
- działań technicznych stacji nadawczych,
- działań technicnzych stacji transmisyjnych,
- inwestycji techniczncyh.
Następujące, tzw. niezależne biura i działy znajdują się pod bezpośrednią jurysdykcją Zarządu Głównego:
- biuro kadr;
- główna księgowość;
- dział transportu;
- dział koordynacji i planowania;
- dział dostaw;
- dział kontroli wewnętrznej.
Każdy departament posiada własną sekcję kontroli finansowej, aby weryfikować czy wydatki nie przekraczają budżetu.